‘Moreel leiderschap vereist moed’

Op 10 mei bij Avicenna’s State of Leadership in Utrecht geeft prof. Alex Brenninkmeijer een topcollege over de actuele roep om moreel leiderschap. Hij belicht begrippen als vertrouwen, integriteit, langzaam denken, reflectie, zelfkennis en moed. Na zijn lezing volgen verdiepende sessies met dr. Steven de Waal, Marianne Luyer CMC, Cemil Yimaz en drs. Maarten de Jong.

Als ombudsman groeide Alex Brenninkmeijer tegen wil en dank uit tot een min of meer bekende Nederlander, een luis in de pels van de politiek, op de bres voor burgers die vermalen dreigden te worden door bureaucratische of politieke onverschilligheid. Tegenwoordig werkt hij in Luxemburg bij de Europese Rekenkamer, waar hij minder in de schijnwerpers staat, maar zich nu en dan opnieuw vernieuwend opstelt, met name als hij merkt dat ingesleten manieren van onderzoek tot onverantwoorde uitkomsten kunnen leiden. In zijn recent verschenen boek Moreel Leiderschap (Prometheus) bespreekt hij wat zijn leidraad in het werkzame leven is en hoe hij zich geroepen voelt om te ijveren voor betrokkenheid en fairheid, ook als dat moeilijk is en ‘het hart in de keel klopt’. Dat boek vormt het richtsnoer voor zijn college op 10 mei. Na afloop van zijn lezing ontvangen alle deelnemers een exemplaar van dit boek.

Moreel leider beteugelt zichzelf
In Alex Brenninkmeijers boek wordt onder veel meer het begrip parrhesia geïntroduceerd. Ook gaat hij in op het verschil tussen macht en gezag. En hij begint met een pleidooi voor langzaam denken, een term die hij ontleent aan de psycholoog en econoom Daniel Kahneman. In een cognitief mijnenveld, schrijft Alex Brenninkmeijer, is het verstandig om even pas op de plaats te maken. Bezint eer gij begint. Dat is de grondhouding die bij langzaam denken hoort en essentieel is voor moreel leiderschap.

Het roept de vraag op of de mens die vanuit moreel leiderschap wil handelen zichzelf dient te beteugelen.

‘Soms wel’, zegt hij. ‘We moeten erkennen dat er in ons brein shortcuts of vooroordelen zitten die onder bepaalde omstandigheden gevaarlijk kunnen zijn.’ Spontaniteit als exponent van niet langzaam maar juist snel denken is in zijn ogen niet verkeerd, integendeel zegt hij, want het is óók belangrijk om authentiek te zijn en iets van jezelf te laten zien. ‘Maar in moeilijke situaties, een cognitief mijnenveld dus, is het beter om niet meteen mee te gaan in wat voor de hand ligt of in wat van je verwacht wordt. Eerst reflecteren op je motieven en beweegredenen, dat vormt moreel leiderschap.’

Niet geleerd anderen te corrigeren
Marianne Luyer CMC, partner van OnTheGood en toezichthouder, gaat in haar verdiepende sessie onder meer in op de aloude wijsheid van ‘ken uzelve’. ‘Welke waarden en drijfveren sturen mij aan?’ zegt ze. ‘Wat zijn mijn kwetsbaarheden en hoe ga ik daarmee om? Het is belangrijk dat zelfinzicht te hebben. Want veel mensen verbergen hun zwaktes in hoogmoed, eerzucht of zelfs in geweld, zonder zich te realiseren welk effect hun wreedheid op anderen heeft. En als we in vergaderingen, bij projecten of op de werkvloer getuige zijn van overschatting of ego-gedrag, blijven we in Nederland beleefd, blijven we ons hullen in bestuurlijk jargon en verschuilen we ons achter protocollen en regelgeving. Want we hebben niet geleerd om met onze eigen kwetsbaarheid om te gaan, net zomin als we weten hoe we misdragingen van anderen kunnen corrigeren.’

De macht tegenspreken
Alex Brenninkmeijer komt min of meer tot dezelfde conclusie en introduceert vervolgens het begrip parrhesia, te vertalen als de waarheid durven zeggen (‘de macht tegenspreken’) in tegenstelling tot de lieve vrede willen bewaren. Want het is duidelijk dat iemand die geneigd is steeds de lieve vrede te bewaren, geen moreel leiderschap toont.

De sleutel tot moreel leiderschap is dus reflectie op het eigen handelen en in feite ook op het handelen van de organisatie waartoe men behoort. Alex Brenninkmeijer: ‘Waarvoor doen we dit eigenlijk? Dat is de kernvraag die een moreel leider zich regelmatig dient te stellen. Doen we wat we doen omdat het systeem daar nou eenmaal om vraagt? Of denken we zelf na?’ Hij wijst in dit verband op de ontsporingen van (semi)-overheidsorganisaties die in de recente geschiedenis volgens bedrijfsmatige principes van efficiency, kostenbeheersing en marge-optimalisatie zijn gaan werken. ‘Bedrijfsmatig denken heeft op den duur een perverse uitwerking als er niet ook een intrinsieke motivatie is om het goede te doen.’

Moreel leiderschap is te leren
Alex Brenninkmeijer is een optimist. Hij is ervan overtuigd dat moreel leiderschap een proces is wat iedereen kan leren – ‘anders had ik dit boek niet hoeven te schrijven’ – en kiest voor optimisme als antipode van cynisme en negativisme. Die eigenschap heeft hij gemeen met dr. Steven de Waal – onder meer oprichter en voorzitter van de denktank Public Space. De Waal schreef recent een boek over Civil Leadership en signaleert daarin de disruptieve kracht van burgers die zich buiten de gevestigde orde verenigen in een permanente publieke tribune. In zijn verdiepende sessie op 10 mei legt De Waal uit wat hij bedoelt, maar hij is in ieder geval optimistisch over de effecten van de door hem voorspelde disruptie. Hij denkt dat klassieke machthebbers gecorrigeerd gaan worden door die publieke tribune.

Pure macht is onhoudbaar
Ook Alex Brenninkmeijer wijst op de onhoudbaarheid van pure macht, zoals geëtaleerd door autoritaire leiders als Trump (VS), Erdogan (Turkije) en in het verleden bijvoorbeeld door iemand als Tito (Joegoslavië). ‘Als de autoritaire leider wordt afgezet of sterft, blijft de samenleving vaak totaal ontwricht over, in het geval van Joegoslavië zelfs leidend tot een afschuwelijke burgeroorlog.’ Hij benoemt de tegenstelling tussen macht en gezag. ‘Het wapen van de autoritaire leider is doordrukken of oneerlijke manipulatie, macht dus. Een moreel leider maakt juist gebruik van overtuigingskracht. Een belangrijk kernwoord bij moreel leiderschap is integriteit. Wie mensen vanuit integere bedoelingen bejegent en overtuigt, kan iets teweegbrengen dat wèl bestendig is.’

Integriteit bestaat in de perceptie van de ander
In zijn verdiepende sessie gaat drs. Maarten de Jong onder veel meer in op juist dat begrip. ‘Integriteit’, zegt hij, ‘heeft met vertrouwen te maken en bestaat dus in de perceptie van een ander. Een organisatie kan zichzelf niet integer vinden. Dat kunnen alleen de stakeholders doen; medewerkers, leveranciers, afnemers, toezichthouders, bestuurders, etc. Zij bepalen wat de reputatie van de organisatie is. Als een bedrijf of instelling vertrouwen wekt, willen mensen er graag werken en presteert zo’n organisatie significant beter dan zogenoemde low trust companies.

Moreel leider is te vertrouwen
Vertrouwen is dus een belangrijk aspect van moreel leiderschap. Een moreel leider moet te vertrouwen zijn. Dat komt het mooist tot uiting in zijn of haar rol als bemiddelaar. Alex Brenninkmeijer wijdt een heel hoofdstuk aan de bemiddelaar als moreel leider. Dat heeft natuurlijk ook te maken met zijn eigen achtergrond. Voordat hij ombudsman werd, was hij rechter; het zijn beide functies met een belangrijk bemiddelingsaspect. Nu is hij dus lid van de Europese Rekenkamer en is zijn professionaliteit opnieuw gericht op het overbruggen van tegenstellingen in een organisatie die met 28 nationaliteiten vaak zeer complexe taken vervult in een tijdsgewricht waar de neiging bestaat om tegenstellingen juist uit te vergroten. ‘Leiderschap moet geïntegreerd zijn in de hele organisatie. Dat doe je door tegenstellingen hanteerbaar te maken en ze te overbruggen, al moet je zo realistisch zijn te accepteren dat er ook altijd tegenstellingen kunnen blijven,’ zegt hij.

Moreel leiderschap overbrugt tegenstellingen
De vierde verdiepingssessie met Cemil Yilmaz op 10 mei agendeert onder meer dit onderwerp. Yilmaz signaleert dat politieke leiders zich beledigend uitlaten over groeperingen in de samenleving die hier in hun ogen niet thuishoren. Hij zegt: ‘Mede daardoor ontstaan grote maatschappelijke tegenstellingen, aangezien de 2^e en 3^e generatie Nederlanders met ouders die in het buitenland geboren zijn, zich steeds vaker laten gelden. Zij zien zichzelf als volwaardig Nederlander en hebben een andere kijk dan hun ouders op hun eigen positie hier in Nederland. Ze willen de norm in Nederland medebepalen en herdefiniëren in plaats van zich ertoe te moeten verhouden.’ Daarom pleit Yilmaz voor leiders die dergelijke tegenstellingen kunnen overbruggen, midden in de samenleving staan en tegen de stroom in durven gaan.

Leesbaar boek
En dan zijn we weer bij het begrip parrhesia, de waarheid durven zeggen, tegendraads opstellen, langzaam denken in een cognitief mijnenveld; aspecten van moreel leiderschap die in dit artikel slechts kort zijn aangestipt, maar in het boek van Alex Brenninkmeijer uiterst leesbaar worden uitgewerkt en aangevuld met veel meer aspecten van moreel leiderschap en met aansprekende voorbeelden.

Prof. Alex Brenninkmeijer verzorgt bij Avicenna’s State of Leadership op 10 mei de hoofdlezing. Daarna volgen vier verdiepende sessies met dr. Steven de Waal, Marianne Luyer CMC, Cemil Yimaz en drs. Maarten de Jong. Meer informatie over het programma en de sprekers vindt u hier. Direct inschrijven kan ook. Deelnemers ontvangen na afloop allemaal het boek Moreel Leiderschap van Alex Brenninkmeijer!